Mətbuat tariximizdən - MİLLİ MƏTBUATIMIZIN “BÜRHANİ-HƏQİQƏT”İ 

1914-cü il iyun ayının 30-da 12-ci nömrəsi çıxdıqdan sonra İrəvan quberniyasında ədəbi-mədəni, ictimai mühitin əsas hərəkətverici qüvvələrindən olan “Lək-lək” nəşrini da­yandırdı. “Lək-lək”in nəşri dayandırılsa da, İrəvanda yaşayıb-yaradan azərbaycanlı ziyalı­lar ana dilində yerli mətbuat orqanının nəşri uğrunda mübarizəni dayandırmadılar. Təxminən iki ildən artıq çəkən fasilədən sonra 1917-ci il yanvar ayının 1-də böyük maarifpərvərlər Əli Məhzunun (Əli Hacı Zeynalabdin oğlu Rəhimov) redaktorluğu və Həsən Mirzəzadə Əliyevin naşirliyi ilə “Bürhani-həqiqət” adlı jurnalın ilk nömrəsi çapdan çıxdı. Həmin dövrdə ictimai-siyasi həyatda mövcud proseslərin gərgin şəkildə tüğyan etdiyi, bir-birinin ardınca mürəkkəb hadisələrinbaş verdiyi bir şəraitdə “Bürhani-həqiqət” juranlı meydanda göründü. Bu, İrə­vanda Azərbaycan ədəbi-mədəni, ictimai mühitində, həm də mətbuatı tarixində yeni bir əla­mətdar hadisə idi. “Bürhani-hə­qiqət” Cənubi Qafqazda çıxan anadilli mətbuat orqanları və Əli Məhzunun əməl dostları tərəfindən böyük sevinc hissi ilə qarşılanmışdır. Jurnalın 1-ci və 2-ci saylarında hissə-hissə dərc edilmiş “Həqiqət” adlı re­dak­siya məqaləsində “həqiqət” sözünün hansı anlayışları ifadə etməsi izah olunur və nə üçün bu mətbu orqana “Bürhani-həqiqət” adının verildiyi qeyd edilir. “Bürhani-həqiqət” həqiqətin dəlil və isbatı deməkdir. Buna görə də məcmuəmizə “Bürhani-həqiqət” namı verərək isminin müsəmma ilə mütabiq olub və həqq-həqqaniyyət tə­rəf­darı olmağına qeyrət edib, həqiqətən bür­­hani-həqiqət olaca­ğını gələcək nömrələri möh­tərəm qarelərimizə (oxucularımıza) isbat edəcəyinə ümidvarız. Filvaqe həqiqət hankı mad­dədə olacaqsa olsun, mənəviyyatda bir nurdur ki, ona yaxın­laşanları cəhalət və zillət zülmün­dən uzaqlaşdırıb şahrahi-nicata çatdırır”. Fəaliy­yəti dövrün­də cəmi 9 nömrəsi işıq üzü görmüş jurnalın bütün nömrələrini ardıcıl izlədikdə hə­­qiqətən də onun adı ilə əməlinin sıx bağlılığı aydın şəkildə yuxarıdakı fikirləri təsdiq edir. Jurnalın bütün nömrələri Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda “DM-341” şifrəsi altında Dövri mətbuat fondunda qorunub saxlanılır.

“Bürhani-həqiqət” “Lək-lək”dən fərqli olaraq ayda iki dəfə şəkilli çıxıb. O da “Lək-lək” kimi 8 səhifədən ibarət olmaqla İrəvandakı “Lyus” mətbəəsində çap olunmuşdur. Jurnal 6-cı nömrəsindən etibarən 12 səhifədən ibarət çıxmışdır. Mətbu orqanın İrəvanda və başqa şəhər­lərdə illik abunə qiyməti 7 manat, altı aylığı 4 manat, bir nüsxəsinin qiyməti isə hər yer­də 15 qəpik olub. İllik abunə yazılanlara isə 3 cild kitab hədiyyə edilirdi. Jurnalın birinci sə­hi­fəsində dərc olunan elanın hər sətrinin qiyməti 20 qəpik, sonuncu səhifədə isə 15 qəpik idi. “Bürhani-həqiqət” 2-ci nömrəsindən etibarən elanlar bölməsində müəyyən dəyişiklik et­miş, jurnalın 2-ci səhifəsin­də hər sətrin qiyməti 6 qəpik, sonuncu səhifəsində isə 5 qəpik ol­du­ğunu bildirir. Jurnalın abunə şərtlərinə aid elanlar, məlumatlar həmişə ilk səhifəsində dərc olun­muşdur.

5 iyun 1917-ci il tarixli nömrəsinin sonuncu səhifəsində jurnal Daşkənddə həftədə iki dəfə çıxan milli, ictimai, siyasi “Turan” qəzeti, Səmərqənddə həftədə iki dəfə nəşr edilən siya­si, ədəbi, elmi “Hürriyyət” qəzetinin abunə şərtlərini dərc etmişdir. Həmin elanlar bir da­ha gös­tərir ki, “Bürhani-həqiqət” ədəbiyyatın, maarifin, mədəniyyətin təbliğatçısı olmaqla ya­naşı, həm də geniş coğrafiyada yayılmış, Cənubi Qafqazın hüdudlarından çox-çox uzaq­lar­da olan mətbuat orqanları ilə də əlaqə saxlamış, öz səsini Orta Asiyayadək çatdıra bilmişdir.

İrəvanda Azərbaycan mətbuatının, ictiami-bədii fikrinin canlanmasında yeni bir səhifə açan jurnal və onun redaktoru Əli Məhzun bu mətbu orqanın olduqca məzmunlu çıxmasında, əhəmiyyətli yazılarla xalqın xidmətinə yaramasında dövrün həqiqətpərəst qələm sahiblərini, tərəqqipərvər ziyalıları – İrəvan ədəbi-mədəni, ictimai mühitinin əsas yaradıcı və aparıcı qüvvə­lərindən, görkəmli nümayəndələrindən olan, tanınmış mətbuat xadimi, şair, pedaqoq Cabbar Əsgərzadə, İrəvan Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan dili müəllimi, müxtəlif dillərdə nəşr edilmiş bir sıra dərsliklərin müəllifi, böyük alim Mirzə Cabbar Məmmədzadə, tanınmış jurnalist, icti­mai xadim Məmmədəli Nasir, İrəvanın maarifpərvərlərindən olan Türk dili (Azər­baycan dili) müəllimi Təhvil (Əli Məhzun), təbabət və təbiət elmləri mövzusunda ma­raqlı məqalə­lərlə çıxış edən fə­da­kar maarifçi Rəhim Naci, Əli Səid, Məşədi Zeynalabdin İbrahimov, riyaziyyat müəllimləri Vahid Muğanlı və Məmmədağa Şeyxülislamov və başqa mütərəqqi ziyalıları cəm etmişdi. XX əsrin əvvəllərində İrəvanda yaşayıb-yaradan azərbay­canlı qadın­ların da səsi mətbuat səhifələ­rin­dən gəlməyə başladı. İrəvanın aparıcı maarif­pər­vər­lərindən, mü­ba­riz qa­dınlarından, şairə xanımlardan Müfidə, Qızılbaşlardan ibarət Azər­bay­can ordusuna başçılıq edən Cavanşir tayfasına mənsub olan Əlixanın nəvəsi, Cəmil bəyin qızı Səriyyə, Z.Şöhrət, Əbdülhəqq Meh­rən­nisə, Rəm­ziyyə, Fatimə və başqaları “Bürhani-hə­qiqət”də çeşid­li mövzularla vaxtaşı­rı çıxış edir­dilər. İrəvan ədəbi-mədəni mühitinin fəal nü­ma­yəndələri Məşədi Zeynalabdin İbra­himov, Əli Səid və baş­qaları da jurnalda təmsil olun­muş, mətbu orqanla əməkdaşlığı mün­tə­zəm surət­də davam etdirmişlər.

Jurnalın əsas aparıcısı olan bu ziyalıları həm də ümumdemokratik meyllər birləşdirirdi. “Bürhani-həqiqət”in bu mötəbər heyətində təmsil olunan ziyalıların əksəriyyəti kifayət qədər püxtələşmiş qüdrətli qələm sahibləri idi. Onların qələmindən çıxan bədii nümunələr, müxtəlif səpgili yazılar jurnala rəngarənglik gətirməklə yanaşı, həm də oxucu marağını və rəğbətini ar­­tı­rırdı. Onlar “Bürhani-həqiqət”dəki yaradıcılıqları ilə ədəbiyyatımızın və mətbuatımızın ta­rixdə qalmış səhifələrini yaratmışlar. Beləcə, “Bürhani-həqiqət” jurnalı bu ədəbi şəxsiyyət­lərin işığından nur almış, şöləsi bütün Cənubi Qafqaza, hətta ondan daha da uzaqlara yayıl­mışdı.

Araşdırmalardan aydın olur ki, jurnala daha çox abunə yazılanlar da elə məhz İrə­van­dakı təhsil ocaqlarının azərbaycanlı müəllim və tələbələri olmuşdur. İrəvan Müəllimlər Se­mi­nari­ya­sının və İrəvan Oğlanlar Gimnaziyasının azərbaycanlı müəllim və tələbələri bu proses­lər­də xü­susi fəallıq göstərmişlər. Çünki jurnalın geniş arealda yayılmasında dövrün ziyalıları daha çox ma­raqlı idi. Bu həm yaradıcı ziyalılar arasında ədəbi-mənəvi, həm də informasiya mü­ba­diləsi ba­xımından olduqca mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Ümumiyyətlə, jurnalın geniş oxu­cu audi­toriyasını formalaşdırmaq üçün təkcə İrəvanda, Cənubi Qafqazda deyil, daha ge­niş coğrafi­yada abunə kampaniyası aparılırdı.

“Bürhani-həqiqət”in ilk nömrəsində “Bürhani-həqiqət”in məsləki” adı ilə dərc olunan re­dak­siya yazısında jurnalın oxucular qarşısında öhdəliyi, bir növ proqramı açıqlanır. Jurnal bi­rinci nömrəsinin ilk səhifəsindəcə öz ideya və məramını, tutduğu yolu aydın bəyan edərək ya­zırdı: “Haqq və həqqaniyyət tərəfdarı olaraq, həqiqətə bürhan olmaqdır. Qarelərinə (oxu­cu­larına) bacardıqca elmi, ədəbi, fənni, tarixi, siyasi, iqtisadi və tibbi məlumat verərək ümum nafe (faydalı) məsələlərdən bəhs ediləcəkdir”. Məqalələnin başlanğıcından aydınca məlum olur ki, redaktor müxtəlif mövzulara əhəmiyyət verməklə, həm də həqiqətləri çatdırmağı əsas vəzifə kimi qarşıya qoyur. Demək lazımdır ki, “Bürhani-həqiqət” proqram xarakterli məqa­lə­də­ki prinsiplərə axıradək əməl etmişdir.

Xalqımızın ictimai fikir və bədii şüur tarixinə milli düşüncənin ədəbi sənədi və abidəsi kimi daxil olmuş “Bürhani-həqiqət” “Molla Nəsrəddin”, “Lək-lək” jurnallarının ənənələrini davam etdirmiş, milli-mədəni problemlərimizlə bağlı materiallar dərc etməklə Azərbaycan mətbuatı və jurnalistikasını daha da zənginləşdirməyə, ədəbi arenada mövcud olan dəst-xətti qoruyub saxlamağa çalışmışdı.

Elə ilk nömrəsindən jurnalın redaktoru Əli Məhzun yeni tarixi şəraitdə “Bürhani-həqi­qət”in səhifələrində milli səciyyəli tarixi əhəmiyyətli məsələləri qaldırır və onları milli mənafe baxımından işıqlandırırdı. Əli Məhzunun ictimai mövqeyi, vətəndaşlıq keyfiyyətləri bu gün də öz böyük tarixi əhəmiyyətini saxlamaqdadır. Vətənpərvər ziyalı, qəlbi xalqına xid­mət amalı ilə döyünən Əli Məhzun xalqımızın tarixi, mənəvi taleyi üçün çox mühüm əhə­miyyət kəsb edən sosial-siyasi mətləblərə də toxunmuşdur. Bu baxımdan onun “Bürhani-həqiqət”in ilk nöm­rəsində İrəvandakı “Göy Məscid” barədə “Təhvil” imzası ilə dərc etdirdiyi məqalə xüsusi maraq doğurur. Bu tarixi-etnoqrafik məqalə böyük əhəmiyyət kəsb etmiş və demək olar ki, jurnalın ən yadda qalan yazılarından biri olmuşdur. Həmin məqalədə Göy məs­cidin şəkli də oxu­culara təqdim olunur.

Məqalədə xalqımızın tarixini özündə əks etdirən qədim abidələrimizdən olan bu məsci­din tikilmə tarixi barədə ətraflı məlumat verilir. Onun hicri tarixi ilə 1178-ci, miladi tarixi ilə isə 1756-cı ildə İrəvanda hakimlik edən Nəcəfqulu xanın oğlu Hüseynəli xan tərəfindən tikil­diyi, el arasında “Hüseynəli xan məscidi” kimi adlandırıldığı nəzərə çatdırılır. Əli Məhzun nankor bir erməninin bu tarixi abidəyə məkrli münasibət bəslədiyinə diqqəti yönəlt­miş, bir er­məni rəssamın rus mətbuatında həmin məscidin şəklini çəkərək Sankt-Peterburqda rus dilin­də nəşr edilən “Солнце России” (1910-1917) jurnalında “Van məscidi” kimi təqdim etdiyini vurğulamışdır. Burada erməni rəssamın jurnalda məkrli məqsədi İrəvanın tarixi türk diyarı olmasını saxtalaşdırmaq və burada xalqımızın tarixini özündə əks etdirən qədim möhürlərin izini itir­məkdən ibarət idi.“Солнце России” jurnalının hərbi müxbiri və foto­qrafı erməni Teryanın bu məkrli və uydurma əməlinə Əli Məhzun “Bürhani-həqiqət”in çap olunduğu ilk nömrəsində­cə “İrəvan məscidi” adı ilə dərc etdirdiyi məqalədə əsl vətən­pərvər ziyalı kimi bütün kəskinliyi və ciddiliyi ilə öz ifşaedici etiraz səsini ucaldaraq yazırdı: “Hə­min fövqdə basılmış məscid əski İrəvanda əski binalardan ədd olunan “Məscidi-came” “Göy məscid”in əksidir. Həmin məscid 1178 səneyi-hicridə bina olunmuşdur. İrəvan şəhəri hənuz İran hökumətinin təht-idarəsində olduğu zaman 1756-cı səneyi-miladidə İrəvanda hakimlik edən Nəcəfqulu xan Qacarın oğlu tərəfindən həmin məscid bina olunmuşdur. Lihaza bina etdirən şəxsin adı ilə “Hüseynəli xan məscidi” dəxi təsniyə olunur. Deməli ki, Rusiya höku­məti İrəvanı müsəxxəl etmədən 72 il mü­­qəddəmhəmin məscid bina olun­muşdur. Hal-hazırda yaşayıb durmaqdadır. “Солнце Рос­сии” jurnalının 279-cu nömrəsində həmin məcmuənin xüsusi müsəvviri Teryanın bədayeyi-sənayeyindən hesab olunaraq, həmin İrəvan məscidinin fövqdəki qərarı ilə əksi basılaraq “Van məscidi” adlanmışdır. “Солнце России” jurnalının həmin hərbi müxbir və müsəvviri Teryan qomşuun bişmiş toyuğu güldürəcək belə müsəv­virliyi məcmuənin mətnindəki nə qədər doğru olduğuna, qarelərinə (oxucularına) əksisuş ter­yanlardan alınmış ən “müvəssəq” xəbərlər oxut­dur­duğuna və idinnən alınmış həmin məscid kimi fotoqraf əksləri tamaşa etdirdiyinə şübhə bu­raxmıyor. Əcəba! Teryan qomşunun atkrıt­kalar üzərində basılmış, bütün Qafqaz və Rusiya­da nəşr olunmuş şu İrəvan məscidi fotoqra­fını “Van məscidi” deyə “Solnçe Rossii”nin sütu­nunda ənzari-ümüm tamaşasına qoyması ümum Rusiya əhalisini, daha doğrusu, Rusiya mü­səl­manlarını kor hesab etmək deyil, bəs nədir? Zənnimcə, Teryan qomşu Vanı yuxusunda belə görməmiş ki, İrəvanın əvvəlki heca­sını bəl edərək Van yazmışdır” (18). Teryan İrəvandakı Göy məscidi «Солнце России» jurna­lında bilərəkdən, məqsədli şəkildə “Van məscidi” kimi dərc etdirdikdən sonra həmin məkrli və məqsədli səhvini 1917-ci ildə rus dilində nəşr edilən «Огонёк» jurnalının 12-ci nömrə­sin­də yenidən təkrar etmişdir. Əli Məhzun bu məqaləsində xalqın maraq və mənafeyinə qarşı yönəldilən məkrli erməni siyasətini ifşa etməklə, həm də özünün bütöv məslək sahibi oldu­ğunu sübut edir. Bu məqalə həm də jurnalın ideya istiqaməti­nin bədii-publisistik ruhunun demok­ratik, milli mahiyyətinin əsas göstəricilərindən biri kimi də olduqca əhəmiyyətlidir. Amma “Bürhani-həqiqət”in oxuculara təqdim olunan ilk sayındaca onun barəsində Bakıda nəşr edilən “Tuti” satirik jurnalının və Əli Razi Şəm­çizadənin fərqli münasibəti aşkara çıxdı. “Tuti”nin 1917-ci il ikinci nömrəsində Əli Razi Şəm­çizadənin “Bür­ha­ni-həqiqət”in və onun redaktoru Əli Məhzuna qarşı istehza dolu tənqidi bir məqaləsi dərc olunmuşdur. Həmin məqalədə onun ünvanına haqsız, əsassız iradlar və “Bürhani-həqiqət”in ilk nömrəsi haqqında tənqidi fikirlər vardır. “Tuti”nin “Bürhani-həqiqət” haqqında tənqidi qeydlərində göstərilir ki, “Dirilik” jurnalı rəhmətə gedəndən sonra çoxları ahu-zar edirdi ki, bizdə müqtədir qələm sahibləri ola-ola nə üçün bir ciddi məcmuəmiz olmasın. Ancaq “Bürha­ni-həqiqət”un ilk nöm­­rəsini görüb çox sevindik. Üstündə “hələlik iki həftədə bir nəşr olunan siyasi, tarixi, elmi, fənni bir məc­muədir” sözlərini oxu­yanda daha da xoşhal olduq. Sonra baş­dan “Bür­hani-həqiqət”n məsləki” yazını oxumağa başladıq. Səkkiz sətir oxuyandan sonra gör­dük ki, altında “mabədi var” sözlərini oxuyub keçdim başqa bir vərəqə. Burada bir əhvalatın altından “Bitmədi” yazılmışdı. Xülasə nə qədər sağa-sola baxdımsa bitkin bir yazıya rast gəl­məyib pərt oldum. “Bürhani-həqiqət” haqqındakı tənqidi qeydlərdə həm də jurnalın poliqra­fik baxı­mın­dan səliqəsiz buraxılması qeyd edilmişdir. Əslində “Tuti”nin qeydlərində böyük mü­baliğə vardır. Jurnal İrəvandakı poliqrafiya imkanları daxilində kifayət qədər yüksək sə­viyyə­də buraxılmış, ilk nöm­rədən ictimai, siyasi, elmi mövzularda maraqlı yazılar, ədəbiy­yata, incə­sə­­nətə dair müla­hizələr çap edilmişdir. Bu tənqidi qeydlərdən aydın olur ki, sanki “Tuti” çox böyük səbir­siz­liklə “Bürhani-həqiqət”in işıq üzü görməsini gözlə­yirmiş. Görünür, “Tuti” jur­nal haqqında müna­sibətini bildirməyə tələsmişdir. Ən azından jurnalın bir neçə nömrəsinin çıxmasından sonra öz münasibətini bildirməsi daha obyektiv görünərdi. “Tuti”­nin “Bürhani-həqiqət”in ilk nöm­rəsindəncə belə tənqidi münasibəti ədalətsiz idi. Görünür, “Tuti”nin öz sə­hi­fəsində belə bir yazını dərc etməkdə məqsədi vaxtilə Əli Məhzunla araların­da olan çoxdankı mübahisəni bu yolla çözmək istəmişdir. Onu da qeyd edək ki, “Tuti”də ən fəal iştirak edənlər­dən biri Əli Məhzun olmuşdur. 1914-1916-cı ildə Əliabbas Müznibin redaktorluğu ilə Bakıda nəşr edilən “Dirilik” jurnalı bağlandıqdan sonra bu yöndə belə bir məcmuə buraxmaq zərurət idi və bunu da İrəvan ziyalıları, xüsusilə də Əli Məhzun nə qədər çətinliklə yaratmışdılar. “Tu­ti”nin “Bürhani-həqiqət”i elə ilk nömrəsin­dəncə məqsədli və ya­xud başqasını gözdən salmağa, qara yaxmağa yönəlik cəhdi düzgün deyildi. Müxtəlif vaxt­larda “Tuti”nin “Bürhani-həqiqət”in redaktoru Əli Məhzuna qarşı bir neçə dəfə bu cür haq­sız, qərəzli hücumları olmuşdur. Onun bu qərəzli münasibətinə İrəvan ziyalıları və ayrı-ayrı şəxslər müxtəlif mətbuat orqanlarında öz etirazlarını bildirmişlər. İrəvan Müəllimlər Semi­nariyasının müəllimi Mirzə Cabbar Məm­mədzadənin “Yeni İqbal” qəzetində “Yazı­çıları­mı­zın hörməti” adlı məqaləsi dərc olunmuşdur. O, məqaləsində Əli Məh­zunun tənqid edilmə­sinə cavab vermiş, onun illərdən bəri mətbuat sə­hi­fə­lərində, o cüm­lədən “Molla Nəsrəddin” jurnalında iştirak etdiyini və cə­miyyət işlərində də aktiv çalış­dığını qeyd edərək “Tuti”nin haqsız olduğunu bildirmişdir.

Bu qərəzli böhtanlara baxmayaraq, “Bürhani-həqiqət” heç vaxt tutduğu yoldan, məslə­kin­dən dönməmiş, öz fəaliyyətini inamla davam etdirmişdir. Qətiyyətlə demək olar ki, Əli Məhzun jurnalın təkcə redaktoru olaraq ona istiqamət verməklə kifayətlənməmiş, həm də ən məhsuldar müxbirlərindən biri olmuşdur. Onun yazılarında İrəvanın sosial-mədəni mü­hitində cərəyan edən mənəvi-psixoloji proseslər də xüsusi yer tuturdu. “Bürhani-hə­qiqət”də Əli Məh­zunun publisistikasından maraqlı nümunələr vardır. Jurnalın 2, 3, 6 və 7-ci nömrə­lə­rin­də onun “Təhvil İrəvani” imzası ilə dərc olunmuş “Qan soranlar”, “Ümumi mil­lət­lərin düş­mən­ləri” dini məqalələri elmi-publisistik səciyyəsi ilə seçilir. Əhalini elmi bilik­lərlə maarif­lən­dirmək ba­xımından bunlar dövr üçün olduqca əhəmiyyətli idi.

“Bürhani-həqiqət”in nəşri bu yolda çox böyük əziyyət çəkmiş Əli Məhzunun tale pa­yına düşmüş nailiyyəti idi. Şübhəsiz ki, “Molla Nəsrəddin” deyəndə Cəlil Məmmədqu­luzadə, “Lək-lək” deyəndə Cabbar Əsgərzadə nəzərə gəldiyi kimi, “Bürhani-həqiqət” adını çəkərkən də Əli Məhzun yada düşür. Əli Məhzun jurnalın bütün ağırlığını, maddi və mənəvi əziyyətini çəkərək qısa zaman ərzində onu İrəvan quberniyasında yaşayan soydaşlarımızın ictimai-siyasi, ədəbi-mədəni, fəlsəfi-estetik ruporuna çevirə bilmişdi.

XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda və müxtəlif şəhərlərdə nəşr olunan mətbuat or­qan­­larında “Sədayi-həqq” qəzetində “Ə.Məhzun”, “İqbal” qəzetində “Təhvil”, “Məlumat” qə­ze­tin­də “Əli Rəhim”, “Yeni Gəncə” qəzetində “Y.C.”, “Yetim cücə”, “Molla Nəsrəddin” jur­na­lında “Yetim cücə”, “Yeni cücə”, “Yeniyetmə”, “Müridil-məşayix”, “Pəjmürdə”, “Hə­mişəki”, “Kəlniyyat” jurnalında “Yetim cücə”, “Lək-lək” jurnalında “Şeytan”, “Yetim cücə”, “Yeni kənd”, “İrşad”, “Yeni irşad” qəzetlərində “Yetim cücə”, “Bürhani-həqiqət” jurnalında “Təh­vil”, “Təhvil İrəvani”, “Ə.H.zadə” və başqa imzalarla çıxış etmiş, dövrün ictimai, mə­dəni və siyasi həyatını əks etdirən onlarla maraqlı satirik şeirləri, ciddi məzmunlu lirik, publisistik və müxtəlif mövzulu yazıları dərc olunmuşdur. Azərbaycanda nəşr edilən müx­təlif mətbuat or­qan­larında “Müsəlman qəbiristanlığı” imzası ilə bir çox yazılar dərc olun­muşdur ki, həmin im­zalı yazılar İrəvandan göndərildiyi üçün, yazıların üslubuna və satirik keyfiyyətlərinə görə Əli Məhzuna məxsus olduğunu demək olar. Onun bu gün də ədəbi ictimaiyyətə məlum ol­ma­yan bir çox poetik, publisistik əsərləri, gizli imzaları üzə çıxarılıb öyrənilməmişdir. Gizli imza­ların tədqiq edilib öyrənilməsi ədəbiyyatşünaslıq elminin qarşı­sın­da duran ən mühüm vəzi­fə­lər­dən biri kimi bu gün də aktualdır. İrəvanda onun redak­tor­luğu ilə nəşr edilən “Bürhani-hə­qiqət”ə kimi artıq onun imzası nəinki Cənubi Qafqazda, onun hüdudlarından kənarda da tanınırdı. Sankt-Peterburqda rus dilində nəşr edilən “Му­сульманская газета”nın İrəvan üzrə müvəkkili olmuşdur. Ümumiyyətlə, Əli Məhzunun hə­yatında jurnalistika mühüm yer tuturdu.

Xalqımızın görkəmli ziyalısı Əli Məhzun yorulmadan, usanmadan bütün ömrünü xalqı­nın maariflənməsi, cəhalət girdabından xilas olması və dünyanın inkişaf etmiş xalqları ilə ayaq­laşa bilməsi yolunda xərcləmişdir. Əli Məhzun böyük bir Molla Nəsrəddinçilər nəslinin nümayəndəsi idi. İlk dəfə “Molla Nəsrəddin” jurnalında jurnalistlik fəaliyyətinə başlayan Əli Məhzun çox keçmədən onun ən sadiq dostlarından birinə çevrilir, onun yaradıcılığında yeni üfüqlər açılır. Müxtəlif vaxtlarda bir sıra ədəbiyyatşünaslar da onun bu sahədəki xidmətlərini vurğulamışlar. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında müstəsna xidmətləri olan böyük alimlər, filologiya elm­ləri doktorları, professorlar Mir Cəlal və Firudin Hüseynovun “XX əsr Azər­baycan ədəbiy­yatı” adlı dərsliyində “Yetim cücə” imzası ilə yazan Əli Məh­zunun adının “Mol­la Nəs­rəddin” səhifələrində öz satirik əsərləri ilə fəal iştirak edən müəl­liflər sıra­sında çəkilməsi təsa­düfi deyil. Böyük ədəbiyyatşünas alim, akademik İsa Həbibbəyli isə mol­la­nəs­rəddinçi ədəbi cəbhəni daha da genişləndirərək Bay­raməli Abbaszadə, Məmməd Səid Or­du­badi, Salman Mümtaz, Əliqulu Qəmküsar, Əliabbas Müznib, Əli Razi Şəmçizadə, Əli Nəz­mi, Cab­bar Əsgərzadə və başqaları ilə bir sırada Əli Məhzunun da fəaliyyətini dəyərləndirmiş­dir.

Əli Məhzun həm mətbuat, həm satirik poeziya, həm dramaturgiya, həm də tərcüməçilik sahəsində səmərəli fəaliyyət göstərmişdir.

“Bürhani-həqiqət” İrəvanda yaşayıb-yaradan azərbaycanlı şairlərin, ədəbiyyat həvəs­kar­­la­rı­­nın şeirlərinə öz səhifələrində vaxtaşırı yer ayırmışdı. İrəvan ədəbi mühitinin tanınmış gör­kəmli nümayəndələri “Bürhani-həqiqət” jurnalında fəal şəkildə təmsil olunmuş, bu mətbu or­qanla əməkdaşlığı müntəzəm surətdə davam etdirmişlər. Ədəbi-bədii sözün gənc nümayən­də­ləri Z.Şöhrət, Səriyyə, Fatma Müfidə, Əbdülhəqq Mehrənnisə, Rəmziyyə, Fəridə kimi xa­nım şairələrin bu sahədəki fəaliyyəti xüsusilə diqqətəlayiqdir. Ədəbiyyat yollarında məşhur İrə­van­lı molla nəsrəddinçilərlə çiyin-çiyinə çalışan, ədəbi mühitin təmsilçilərindən olan Sə­riy­yə xa­nım qələmə aldığı “Mənzumə” adlı şeirini “Bürhani-həqiqət”də çap et­dir­­məsi, gö­rünür, heç də təsadüfi deyil.

Fəraqət istəməm, canı cahandan xəsmi-canandır,

Nə bilsin mehribanlıq rəsmin, ol kim, əsli nadandır?

Fələk dilxahın üzrə dönmədi, bərgəştə dövrandır,

Nəhali-nazənindən cüda, halım pərişandır.

Mənim könlüm qızılgül qönçəsivəş dopdolu qandır,

Açılmaq ixtiyar etməz, əgər yüz min bahar olsa.

Şairin bu şeirini yeni erməni fitnəkarlığının və qanlı hadisələrin təkrarlanacağına işarə et­məsi, azərbaycanlıları ayıq olmağa çağırışı kimi də mənaladırmaq olar.

Gənc şair Əli Səid “Təhəssüratı-qəlbdən bir nümunə” başlığı ilə verilmiş şeirində o, tə­biət­dən aldığı ilhamı estetik duyumun təsiri ilə öz poetik istedadını bacarıqla birləşdirir ki, bu­nun nəticəsində oxucuda güclü emosional əhval və ovqat yarada bilir:

Çəkil, ey pərdeyi-zülmət, günəş qoy tamam açsın,

Cahan müştərək ənvər olub, həp feyziyab olsun.

Üfüqlər oxşasın ümidi, dağlar laləzar olsun,

Zəmiri-qəruzədən şad olmağa üzdən hicab açsın.

Jurnalın səhifələrində təbiətin təsviri, baharın vəsfi ilə yanaşı siyasi motivli şeirlər də az deyildir. Təəssüf ki, jurnalın “Ədəbiyyat” və “Müntəxəbat” bölmələrində dərc edilmiş silsilə şeirlər ədəbiyyatşünaslarımız tərəfindən tədqiq və təhlilə cəlb edilməmiş, gizli imzalarla dərc olunmuş şeirlərin müəlliflərinin kimliyi dəqiqləşdirilməmiş, onların şəxsiyyəti və yaradıcılığı fundamental tədqiqatlar əsasında kifayət qədər dəqiq-düzgün araşdırılmamışdır.

Xalq həyatından seçilmiş bir çox lövhələr və uyğun mövzular, o cümlədən müsəlman xey­riyyə cəmiyyətlərinin fəaliyyətinə dair məqamlar “Bürhani-həqiqət” jurnalının ideya ru­hu­nu müfəssəl əks etdirməklə yanaşı bu ovqata köklənmiş yazılar dərin ictimai məzmunu ilə fərq­lənirdi. “Bürhani-həqiqət” jurnalının 1 yanvar 1917-ci il tarixli sayında “İrəvan mü­səl­man Cəmiyyəti-xeyriyyəsi” tərəfindən 1916-cı ilin sentyabr ayının 25-də “Qardaş kö­məyi” adı ilə keçirilən xeyriyyə aksiyasında toplanan ianələrin (yardımların) hesabatı dərc edil­miş­dir. Hə­min hesabatdan aydın olur ki, xeyriyyəçilik məqsədi ilə keçirilən aksiyada cəmiyyətin sədri Həsən Əliyevin adına göndərilən ianələr 204 manat, ümumi toplanan ianə­lərin miqdarı isə 2477 manat 44 qəpik olmuşdur. Xeyriyyə aksiyasında iştirak edənlərin siya­hı­sında adlı-sanlı nəsillərin nümayəndələrindən olan Abbasəli Hacı Kərimzadə, Tağı Axun­dov, Məşədi Yunis Süleymanov, Nəcibə xanım Məmmədova, Abbas Ramazanov, Ək­bər Əmircanov, Həsən və Rza Fərəcov, Həsənağa Şeyxülislamov, Asəf Şəfibəyov, Kərim bəy Qazıyev, Rüx­sarə və Xanım Qulaməliyeva, Abbas Tağıbəyzadə, Məşədi Kərim Qu­laməli­yev, Məmməd­bağır Allahverdiyev, İsmayıl Fərəcov, Miribrahim, Mirhüseyn və Mi­rağa Mir­fə­tul­layevlər, Rəşid bəy Topçubaşov, Arif Hacıbəylinski, Məşədi Rəsul Dalqılıcov və başqalarının adına rast gəlirik. Əli Məhzun və Cabbar Əsgərzadə də cəmiyyətin fəal təəs­sübkeşləri arasında xüsusilə fərqlənirdilər.

Cəmiyyət topladığı ianələr hesabına kitabxanalar, pulsuz və azad satış üçün kitab ma­ğazaları açır, kasıb uşaqların orta və ali təhsil müəssisələrinə qəbul olunub orada oxuma­larına himayədarlıq edir, yetim və kasıb uşaqların ibtidai təhsil almalarını təşkil edirdi.

Yenə jurnalın 5 mart 1917-ci il tarixli sayından məlum olur ki, “İrəvan müsəlman cə­miy­yəti-xeyriyyəsi” Novruz bayramı ilə əlaqədar İrəvandakı “Məscidi-came”də müsəlman “Kim­sə­siz uşaqlar evi”nə yardım aksiyası keçirmişlər. Xeyriyyə aksiyasında 409 manat 50 qəpik və­sait toplanmışdır ki, bu da Novruz bayramı ərəfəsində kimsəsiz uşaqlara və ehtiyacı olanlara xərclənmişdir. İanə toplantısında yardım edən hər bir kəsin adı və verdiyi yardımın miqdarı jurnalda dərc edilmişdir.

Jurnalda “Tərbiyə”, “Hükəmanın məişət barəsində fikirləri” başlıqları adı altında mate­rial­lar dərc olunmuşdur. “Hükəmanın məişət barəsində fikirləri” başlığı altında dərc olunan bu yazılar “Müəllim” imzası ilə verilmişdir.

Jurnalın bütün saylarında “Tərbiyə” başlığı altında dərc olunmuş məqalələrin müəllifi gör­kəmli ziyalı, fədakar maarif xadimi, İrəvan Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan dili müəllimi Mirzə Cabbar Məmmədzadədir. Bütün ömrünü uşaqların tərbiyəsinə, maariflənmə­sinə, gənc nəslin elmə, təhsilə yiyələnməsinə həsr edən Mirzə Cabbar jurnalda tərbiyə möv­zu­suna dair məsləhətlərlə dolu məqalələr dərc edir, cəhalət və nadanlıq mənbəyi olan xura­fa­ta qarşı cəsarətlə çıxış edərək uşaqlara qayğını, xidməti hər cür ilahiyyətdən üstün tut­muşdur.

Əsasən, bədii-publisistik, tarixi materialların təqdim olunduğu jurnalda çıxış edən müəl­­­­lif­lərin əksəriyyəti İrəvanın tanınmış ziyalıları idi. “Bürhani-həqiqət” dövrün qabaqcıl adam­larını düşündürən, mövcud dövrün tələbi olan ən vacib məsələləri oxucularına çatdır­maq istə­yirdi.

“Bürhani-həqiqət”in daha böyük məqsədləri, amalı var idi və geniş fəaliyyət dairəsi nə­zər­də tutmuşdu. Bununla bağlı jurnalın redaktoru Əli Məhzun, naşiri Həsən Mirzəzadə Əli­yev jurnalı 16 səhifəlik çıxarmağa çalışsalar da buna nail ola bilmədilər. Jurnalın nəşr olun­­­duğu altı ay ərzində cəmi 9 nömrəsi çıxmış və mətbuat tariximizdə silinməz iz qoy­muş­dur. Azərbaycan mətbuatı tarixində özünəməxsus yeri və rolu olan “Bürhani-həqiqət” XX əsr bə­dii, mənəvi sərvətimizin zəngin xəzinəsidir.