Elmi jurnallar: perspektivlər və təcrübələr!

Elmi ədəbiyyat təhlili necə aparılır?

Son vaxtlar “Məktəbəqədər və ibtidai təhsil” elmi-metodik jurnalına daxil olan məqalələrin sayı xeyli artıb. Məktəbəqədər təhsil sahəsində tədqiqatların dinamikası müsbət tendensiya kimi dəyərləndirilə bilər. Lakin məqalələrin hazırlanmasında bir sıra çatışmazlıqlara (struktursuzluq, istinad problemləri, tədqiqat metodlarının qeyri-dəqiqliyi) rast gəlinir ki, bunlar tədqiqatın ümumi strukturuna xələl gətirir, eyni zamanda təqdim olunan işin keyfiyyəti haqqında ilkin baxışda mənfi fikir formalaşdırır. Mövcud vəziyyət rəyçilərin, redaktorların işini çətinləşdirir, məqalənin son versiyasının ərsəyə gəlməsi işi xeyli ləngiyir. Odur ki, elmi məqalələrin hazırlanması haqqında müvafiq tövsiyələrimizi mütəmadi olaraq təqdim etməyi qərara almışıq.

İlk olaraq elmi məqalələrdə elmi ədəbiyyatın təhlili problemindən bəhs edəcəyik.

İlk olaraq məqalənin məqsədinin müəyyən edilməsinə diqqət yetirilməlidir. Ədəbiyyat təhlili tədqiqatın hansı problemləri həll etdiyini, hansı mövcud yanaşmaların olduğunu və tədqiqatın bu kontekstdə nəyə töhfə verdiyini izah etməlidir. Ədəbiyyat təhlili tədqiqatın əsaslandırılması üçün bir vasitədir və aşağıdakı suallara cavab verməlidir:

• Bu sahədə hansı əsas tədqiqatlar mövcuddur?
• Tədqiqat müvafiq sahədə hansı boşluğu doldurur?
• Mövcud biliklər hansı nəzəriyyə və metodologiyalar əsasında qurulub?
• Əvvəlki tədqiqatlardan hansı nəticələr əldə edilib və bunlar arasında hansı fərqlər var?

Mənbələrinin seçilməsi və etibarlılığın qiymətləndirilməsi

• Ədəbiyyat kimi yalnız nüfuzlu və akademik cəhətdən dəyərli mənbələrdən istifadə edilməlidir. Aşağıdakı mənbələrə üstünlük verilməlidir:
• Web of Science, Scopus, Google Scholar, ERIC, JSTOR kimi beynəlxalq indekslənmiş bazalarda yer alan məqalələr;
• Akademik kitablar və monoqrafiyalar – Mövzunun əsas nəzəri və metodoloji çərçivəsini müəyyən edən mənbələr;
• Dissertasiya və tezislər – Dərin metodoloji yanaşmalar və empirik məlumatlar ehtiva edən araşdırmalar;
• Konfrans materialları – Müasir tədqiqat meyilləri və yenilikləri göstərən mənbələr;
• Rəsmi sənədlər və hesabatlar – Dövlət və beynəlxalq təşkilatların hazırladığı statistik və analitik materiallar.

           Mənbələrin etibarlılığı qiymətləndirilərkən:

• Müəllifin elmi statusu və əsərlərinin sitat göstəriciləri;
• Məqalənin dərc edildiyi jurnalın impakt faktoru və indekslənməsi;
• İstinad edilən mənbənin yeniliyi və aktual olub-olmaması.

Mövcud tədqiqatların sintezi və analizi

Ədəbiyyat təhlili sadəcə müxtəlif mənbələrin təqdim edilməsi ilə məhdudlaşmamalıdır. Əsas məqsəd mövcud tədqiqatları müqayisə edərək onların ümumi istiqamətlərini müəyyənləşdirmək və fərqli yanaşmaları sistemləşdirməkdir. Bunun üçün aşağıdakı metodlardan istifadə edilə bilər:

• Xronoloji yanaşma – Mövzu üzrə tədqiqatların zamanla necə inkişaf etdiyini göstərmək;
• Tematik yanaşma – Müxtəlif müəlliflərin tədqiqatlarını ümumi mövzulara görə qruplaşdırmaq;
• Metodoloji yanaşma – Müxtəlif tədqiqatlarda hansı metodların istifadə olunduğunu və onların fərqli nəticələrə necə təsir etdiyini analiz etmək.

Məqalənin konseptual çərçivəsinin formalaşdırılması

Ədəbiyyat təhlili elmi məqalənin nəzəri və metodoloji əsaslarını qurmalıdır. Bu hissədə istifadə edilən əsas anlayışlar, yanaşmalar və modellər izah edilməlidir. Əgər tədqiqat spesifik nəzəriyyə və ya modelə əsaslanırsa, onun mahiyyəti və məqalənin kontekstində tətbiqi izah olunmalıdır.

• Tənqidi yanaşma

Yalnız mənbələrin təqdim edilməsi kifayət deyil; onların elmi dəyəri tənqidi şəkildə qiymətləndirilməlidir:

• Məqalənin tədqiqat sualının əsaslandırılması

Elmi məqalədə qoyulan sualın və hipotezin necə formalaşdığını izah etmək üçün ədəbiyyat təhlili əsas rol oynayır. Əgər mövcud tədqiqatlarda müəyyən bir boşluq və ya ziddiyyət varsa, bu, yeni tədqiqatın əsaslandırılması üçün təqdim edilməlidir. Bu hissədə aşağıdakı məsələlər vurğulanmalıdır:

• Mövzu üzrə mövcud biliklər hansı suallara cavab verir və hansılara cavab vermir?
• Sizin tədqiqatınız hansı yeni aspektləri araşdıracaq?
• Mövcud ədəbiyyatın təqdim etdiyi metodoloji çərçivə sizin tədqiqatınız üçün nə dərəcədə uyğun gəlir?

• Mənbələrə düzgün istinad edilməsi

İstinadların beynəlxalq standartlara uyğun şəkildə aparılması elmi məqalənin keyfiyyətini artıran əsas amillərdən biridir. Ədəbiyyat təhlilində istifadə olunan mənbələr aşağıdakı sitat formatlarına uyğun təqdim edilməlidir:

• APA (American Psychological Association) – Sosial elmlər üzrə məqalələr üçün geniş istifadə olunur;
• Chicago Manual of Style – Humanitar elmlər və tarix sahəsində populyardır;
• MLA (Modern Language Association) – Ədəbiyyat və incəsənət tədqiqatları üçün istifadə edilir;
• Harvard Referencing System – İqtisadiyyat, biznes və mühəndislik sahələrində üstünlük verilir.

Ümumiyyətlə, elmi məqalələrdə ədəbiyyat təhlili təkcə mövcud biliklərin sadalanması ilə məhdudlaşmamalı, mövzunun dərin elmi təhlilini aparmalı və yeni tədqiqat üçün əsas yaratmalıdır. Effektiv ədəbiyyat təhlili tədqiqatın elmi bazasını möhkəmləndirir, metodoloji çərçivəni əsaslandırır və tədqiqatın aktuallığını vurğulayır. Buna görə də, elmi məqalə hazırlayarkən ədəbiyyat təhlilinin keyfiyyətinə xüsusi diqqət yetirilməlidir.