Necə tərbiyə etməli?
Mənəvi və hüquqi inteqrasiyada tərbiyə, məqsədlərinə görə humanist bir proses olduğu üçün, humanist metodlarla da həyata keçirilməlidir. Biz tərbiyənin psixoloji və pedaqoji aspektlərinə onun səmərəliliyinin sosial və kriminal normalarının bizə diqtə etdiyi dərəcədə yanaşırıq. Aydın olur ki, bu normalar bizə kifayət qədər çox şey verir, çoxsaylı problem-situasiyaları aşkara çıxarmağa şərait yaradır, hətta onların həlli yollarını təklif edir. Belə yanaşma nəinki tərbiyənin, məqsəd və vəzifələrini (“Kimi tərbiyə etməli?”), həmçinin onun metodlarını (“Necə tərbiyə etməli?”) müzakirə edərkən vacibdir.
Cəmiyyətin gənc üzvü tərəfindən sosial dəyərlər sisteminin qəbul edilməsi, bu prosesdə həmrəylik, onun dəyərlərini gözləmək, müdafiə etmək (tərbiyə prosesinin məğzi bundadır) - əgər tərbiyə metodları öz məzmununda bu aspektləri daşımırsa, nailiyyət əldə etmək çətin çox çətin olacaq. Tərbiyə prosesində uşaqlara sosial fəallıq, kollektivçilik, cəmiyyətin digər üzvləri ilə həmrəylik şəraitində onun siyasi, ideoloji, iqtisadi, mənəvi və hüquqi prinsiplərinə hörmət və riayət, qarşılıqlı dəstək kimi xüsusiyyətlər aşılanır. Bu məqsədə nail olmaq tərbiyə prosesinin məzmun və metodlarının nə dərəcədə humanist olmasından asılıdır. Maksimum hörmət və məntiq daxilində tələbkarlıq, əqli iradəni və xarakteri daim təmrinlərlə məşq etdirmək, perspektivləri, onların həyata keçirilməsi yollarını bilmək uşaqlara təsirin dəqiq metodikasının işlənib hazırlanmasını tələb edir.
Valideynlər öz səhvləri haqqında. Ailə tərbiyəsinin problemləri sahəsində məşhur mütəxəssis İ.V.Qrebennikov Rusiyanın 20 vilayətində II-VIII sinif şagirdlərinin yaşadıqları 5 min ailədə tədqiqat aparmışdır. Çox əmək tələb edən bu iş öz gözəl nəticələrini verdi. Ailə tərbiyəsinin obyektiv şərtlərini və onun keyfiyyətinin qiymətləndirilməsinin tələb olunduğu bu sorğularda valideynlərin cavabları kifayət qədər özünütənqid ruhunda idi. Tədqiqat ailənin pedaqoji mədəniyyətinin əsl vəziyyətini kifayət qədər açıq şəkildə aşkara çıxarmağa imkan verirdi. 50-dən çox müxtəlif səhv aşkar olunmuşdu. Tez-tez təkrar olunan 15 səhvi tipik adlandırmaq olardı. Bunlara aşağıdakılar aiddir:
Maraqlıdır ki, tərbiyənin məqsəd, vəzifə və metodları haqqında kifayət qədər təsəvvürlərinin olmadığını hər beş respondentdən biri, uşaqlarının təlimdə geri qaldığını hər beş nəfərdən üçü etiraf edirdi. Ailənin bu mövqeyi, hər şeydən əvvəl, uşaqlara münasibətdə vahid tələblərin və tərbiyədə dəqiq istiqamətlərin olmaması ilə izah edilir. Bu, uşaq şəxsiyyətinin inkişafında deformasiyaların meydana gəlməsi və inkişafını gücləndirir.
Qeyd etmək lazımdır ki, valideynlər özlərinin bir tərbiyəçi kimi məqsəd və vəzifələrinin müəyyən olunmasında özünütənqidlə yanaşı, tərbiyə metodlarını bilməmələrindən də şikayətlənirlər. Onların mövqeyi üçün tərbiyədə uşaqlara pedaqoji təsirin xüsusi formalarının (söhbətlər və s.) olduğunu başa düşməmələri xarakterik idi. Onlar başa düşmürdülər ki, tərbiyə ailənin bütün həyat fəaliyyəti prosesində həyata keçirilir. Bunu anlamadan vətəndaşların konstitusiyada nəzərə alınmış uşaqların tərbiyəsi qayğısına qalmaq, onları cəmiyyətin layiqli vətəndaşı kimi böyütmək kimi vəzifələri mücərrəd bir deklarasiya olaraq qalır.
Valideynlər üçün vacibdir ki, onlar tərbiyənin məqsəd və vəzifələrinin özünəməxsusluğunu, həmçinin uşaqların inkişafında yaş mərhələlərinin xüsusiyyətlərini başa düşsünlər. Kiçik və böyük məktəbəqədər yaş dövrü, kiçik məktəb dövrü uşaq şəxsiyyətinin ailədə tərbiyəsinin keyfiyyətcə fərqlənən mərhələləridir. Bu mərhələlərin hər birində qeyd olunduğu kimi, aparıcı fəaliyyət uşağın özünü bir şəxsiyyət kimi dərk etməsini, ünsiyyətin məzmununu əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir. Bütün bu mərhələlərdə uşaq şəxsiyyətinin inkişafında bu qırmızı xətt keçir: subyektiv mənada yetkinliyin formalaşması və fəallaşması, özünü müəyyən hüquq və vəzifələri olan şəxsiyyət kimi dərk etmək; obyektiv mənada tədricən cəmiyyətin yetkin üzvlərinə xas olan sosial münasibətlərə cəlb olunmaq: bu zaman çox vacibdir ki, valideynlər övladlarının hərəkətlərini inkişaf səviyyələrinə uyğun qəbul etsinlər və məhz aid olduğu inkişaf mərhələsinin ünsiyyət pilləsinə, qarşılıqlı tələblərə, münasibətlərə uyğun yeni mərhələyə keçərkən ləngiməsinlər. Yaşlıların mövqeyindən bu dəyişikliklər, uşaqların müstəqilliyinin sərhədlərini müəyyən edilməsi uşaqların hüdudsuz tələblərinə gecikmiş cavab olmamalı, bu tələblərin qarşısını almaq məqsədini daşımalıdır. Bu qabaqlayıcı tǝdbirlər yalnız uşaqların artıq formalaşmış gözləntilərinin vaxtında uçota alınmasına deyil, həm də onların imkanlarının dəyişən səviyyəsinin obyektiv qiymətləndirilməsinə əsaslanır.
Düzgün tərbiyənin əsas məğzini uşaqların sosial kontaktlarının tədricən, planauyğun və şüurlu genişləndirilməsi, onların ictimai işlərə cəlb olunmaları, ailə, kollektiv, cəmiyyət qarşısında cavabdehlik hissinin rəğbətləndirilməsi təşkil edir. Burada bir çox ailələri “təhlükə” gözləyir. Uşaqların xarici dilə, musiqiyə, rəssamlığa, idmana və s. sahələrdə meydana çıxan bacarıqlarını stimullaşdırmağa çalışan, yaxud ali məktəbə hazırlıq üçün intensiv əlavə məşğələləri üstün tutan valideynlər açıq-aydın, ya da dolayı yolla məktəbin, ictimai təşkilatların uşaqları ictimai-faydalı işlərə cəlb etmə (iməciliklər, tədbirlər, idman-əmək düşərgələri və s.) tədbirlərinə qarşı çıxırlar. Həyatda müvəffəqiyyətlərə nail olmaq üçün qızını və ya oğlunu start üstünlükləri ilə təchiz etmək istəyən ailənin bu mövqeyi öz mənfi nəticələrini verir. Onlar unudurlar ki, əsas məqsəd uşaqlara başqa insanlarla əməkdaşlıq etməyi öyrətməkdir. Bu zaman iki fərqli vəziyyət yaranır: yeniyetmə ya ailə ilə münaqişəyə girərək, cəmiyyət üzvü kimi öz hüquq və vəzifələrini müdafiə edir, ya da onun həyatda tutmalı olduğu istiqamətlər deformasiyaya uğrayır, ambisiyalar, özünün başqalarından üstün olması fikri ön plana çıxır. Onlar fikirləşirlər ki, başqalarında olmayan imtiyazlara, üstünlüklərə malikdirlər. Sözlə əməlin uyğunluğu məsələsində skeptisizm meydana çıxır. Yeri gəlmişkən, idmanda, incəsənətdə müəyyən nailiyyətlər əldə etmiş uşaqlar gözlənilmədən qanunu pozarlarsa, onlara tətbiq olunan qoruyucu, güzəştedici rejimin əsasında bu motivasiya mexanizmi durur. Onlar, sadəcə olaraq, öyrəşirlər ki, başqaları kimi deyillər, başqalarının etmədiklərini onlar edə bilərlər, onlarsız heç bir iş alınmaz, buna görə də onları hökmən bağışlayacaqlar və yardım edəcəklər. Gözlər açılıb, hər şeyi anlayanda isə artıq gec olur...
Əlbəttə, məktəbəqədər yaşlı uşağın və yeniyetmənin cəmiyyətin tam hüquqlu üzvü olması, həyata hazırlanması və bu məqsədlərin reallaşdırılması dərəcələri müxtəlifdir. Pedaqogika və publisistikada düzgün qeyd olunur ki, insan fəaliyyətinin üç növü: oyun, təlim və əmək, aparıcı fəaliyyət növü kimi bir-birini mexaniki surətdə əvəz etmir. Bu fəaliyyət növləri insanın inkişafının bütün mərhələlərində (həmçinin ictimai tapşırıqların yerinə yetirilməsi və asudə vaxtın keçirilməsi ilə qarşılıqlı təsirdə) birlikdə mövcud olur. Buna görə də oyun, ancaq məktəbəqədər yaşlı uşağa yox, məktəbliyə də lazımdır, təlim ancaq məktəbliyə yox, məktəbəqədər yaşlı uşağa da, gənc fəhləyə də lazımdır.
Bununla belə, xarici ədəbiyyatlardan götürülmüş bu fikirlə də qeydsiz-şərtsiz razılaşmaq olmaz ki, uşaqlara ancaq oyunlar və arzular aləmində yaşamağa icazə vermək olar. Bəli, uşaqların normal vəziyyəti mənəvi komfort, ətrafdakılarla münasibətdə asayiş hissidir. Tərbiyəçi uşaqların yaş psixologiyasını bilməli, onları başa düşməli, müəyyən yaş dövründə üstünlük təşkil edən aparıcı fəaliyyət növünə istinad etməli, həmin yaş dövrünə uyğun gəlməyən davranış və məzmun normalarını zorla qəbul etdirməməlidir.
Uşaqları tədricən başa salmaq lazımdır ki, onların hüquqları ilə yanaşı vəzifələri də var. Bunu onlara mexaniki şəkildə yox, insanlar arasında mövqelərini, alicənablıq, davranış tələblərini başa salmaqla təlqin etmək lazımdır. Uşağın ailədə, küçədə, təhsil ocağında tam azadlığı ideyası isə bu fikirlə ziddiyyət təşkil edir. Sosial intizama cavabdehlik, ailə, kollektiv, cəmiyyət qarşısında borc hisslərinin uşağa öyrədilməsi ilk addımlardan ailə tərbiyəsinin həyata keçirilməsini tələb edir. Bu tələblər uşağın yaşına, inkişaf mərhələlərinə uyğun reallaşdırılır.
Öz uşağının şəxsiyyətini inkişafda görmək bu, onun hərəkətlərini, fəaliyyətini müəyyən sistem şəklində, daxilən bir-birinə bağlı, bir-birini davam etdirən, tamamlayan, müəyyən şəxsiyyət keyfiyyətlərinin reallaşdığını, şəxsiyyətin hansı istiqamətdə inkişaf etdiyini görmək deməkdir. Əlbəttə, həddi-büluğa çatmamış uşağın hər hansı konkret davranış aktı gözlənilməz ola bilər. Hər kəs bu barədə başqa valideynlərin, qonşuların, pedaqoqların təəccüblə, xorla “kimin ağlına gələrdi” nidalarını eşitdiklərini, hətta bəzən bu prosesdə özlərinin də iştirak etdiklərini etiraf edir, lakin bu “qabaqcadangörmə” səthidir. Əgər valideynlər, ailənin yaxın ətrafı, pedaqoqlar uşağın davranışını sistemli izləsəydilər, görərdilər ki, bir əməldən digərinə keçdikcə, müəyyən davranış xətti aydın görünür: daha tez-tez eyni şəxsiyyət oriyentirləri və xarakter xüsusiyyətləri müəyyənedici rol oynayır. İlk sovet çekistlərindən olan A.L.Qaverkorn demişdir ki, insanın əməlləri onun vizit kartıdır, hər hansı əməl (yaxşı və ya pis) keçmişdə qalan bir çox əməllərdən doğur. “İnsanın xarakterinin inkişaf istiqamətini, onun nələrdən uzaqlaşdığını və hara getdiyini görmək üçün bütün əməllər zəncirini izləmək lazımdır” [Сборник «Чекисты Азербайджанской ССР». Баку, 1981, стр. 90].
Qeyd etmək lazımdır ki, beş haldan dördündə yeniyetmələrin cinayətkar davranışı məkan, zaman, səbəb cəhətdən, situativ də olsa, şəxsiyyətin əvvəlki inkişafı ilə şərtlənir. Adətən, retrospektiv analiz göstərir ki, uyğun gələn “siqnallar” davranışda cinayətin törədilməsindən bir-iki il əvvəl görünməyə başlayır. Buna görə də valideynlərin övladlarının davranışında düzlük və yalançılıq, prinsipiallıq və ya prinsipsizlik, xeyirxahlıq və ya bədxahlıq, başqalarının dərdinə şərik olmaq və ya daşürəklilik, cavabdehlik hissi və ya yüngüllük, məsuliyyətsizlik və s. xüsusiyyətləri vaxtında təhlil edib, aşkara çıxarmaları çox vacibdir. Aydındır ki, belə təhlil təhlükəli “siqnalların” gəldiyi vaxt əl-ayağa düşmək üçün yox, valideynlərin öz tərbiyəedici mövqelərini vaxtında korreksiya etmələri üçün lazımdır. Yalnız uşağın bir-neçə ay, hətta il ərzində davranış xəttinin soyuqqanlı təhlili valideynlərə onun şəxsiyyətinin daxili inkişafını müəyyən edən tendensiyaları vaxtına aydınlaşdırmağa və müvafiq nəticələr çıxarmağa imkan verir.
Uşaq şəxsiyyətinin yaş xüsusiyyətləri bir çox hallarda onun əsəb sisteminin, bacarıq və qabiliyyətlərinin olub-olmaması, inkişafının intensivliyi ilə bağlıdır. Əsasən diqqətin dağınıqlığı, qərar qəbul etmək bacarığı, fikrini cəmləşdirə bilmək, yüksək yorğunluq, informasiyanın mənimsənilməsi və təhlilinin aşağı sürəti və s. cəhətləri nəzərə almaq lazımdır. Bu xüsusiyyətlər irsi xarakter də daşıya bilər, lakin bir çox hallarda onlar: birinci, ailədə yaranan psixoloji atmosfer, həyat və tərbiyə şəraiti nəticəsində meydana çıxır; ikinci, tərbiyəçilərin düzgün mövqeyi, yanaşması nəticəsində əhəmiyyətli dərəcədə yumşala, hətta korreksiya oluna bilər. Uşaqların qarşısına onların gücləri çatmayan tələblər qoymaqla, kəskin, alçaldıcı təşbehlərlə stress vəziyyətləri yaratmamaq, onlara səbrlə, tələbləri tədricən artırmaqla, müxtəlif təmrinlərlə yardım etmək lazımdır. Həmişə xoş sözlərlə ən kiçik müvəffəqiyyəti belə rəğbətləndirmək və uşaqda, yeniyetmədə əminlik yaratmaq lazımdır ki, o, heç də başqalarından pis deyil, hətta bəzi cəhətlərdə onlardan daha bacarıqlıdır.
Ailə tərbiyəsinin müvəffəqiyyətinə inanmaq üçün uşaqların yaş, cins, inkişaf, qabiliyyət və bacarıqlarının, əsəb sisteminin xüsusiyyətlərini görmək, hesaba almaq lazımdır, lakin bu, kifayət deyildir. Uşaqla münasibət tərzi də (onlara təsir priyomlarının xarakteri, qarşılıqlı münasibətlər, müraciət manerası və s.) çox əhəmiyyətlidir. Uşağa münasibətdə maksimum ədalət və hörmət valideynlərin fəaliyyətinin iki ayrılmaz istiqamətverici qüvvəsidir. Məhz bu mövqedən çıxış edərək valideynlər uşağın ailədəki yerini görməli, onunla ünsiyyəti bu istiqamətdə qurmalıdırlar. Qanun uşaqlara münasibətdə valideynlərin üzərinə formal (hüquq normaları ilə müəyyən olunmuş) lider rolunu qoyur, lakin əsl liderlik, istənilən rəhbərlik kimi, tabeliyində olanlara münasibətdə ədalətlilik və hörmət prinsiplərini özündə birləşdirir. Bu yanaşmaya alternativ yol ancaq qorxudur, lakin qorxu hissi ailə münasibətlərində pis köməkçidir.
Hörmət, öz növbəsində, pozitiv keyfiyyətlərin qarşılıqlı tanınmasını, tərbiyəçilərin və tərbiyə olunanların ünsiyyət tələbatını, bir-birinin işlərinə, ailə həyatına aid fikirlərinə qarşılıqlı marağını, qarşı tərəfin şəxsi ləyaqət hissini dəstəkləmək xüsusiyyətlərini özündə cəmləşdirir. Uşaqlara hörmət tənqidi iradlarda belə pedaqoji taktın gözlənilməsini tələb edir: burada kobudluq, həddən artıq ümumiləşdirmə, uşağın törətdiyi əməl əvəzinə şəxsiyyətini müzakirə etmək və s. kimi təhqiredici hərəkətlər yolverilməzdir. Lazım olan hallarda “sən pis hərəkət etmisən”, “bu, yoldaşcasına hǝrǝkət deyil”, “bu, düzgün hərəkət deyil” və s. demək olar, lakin uşağa “sən pis adamsan”, “sən alicənab adam deyilsən”, “sən tərbiyəsizsən” demək olmaz, çünki valideynin uşağın həyatında tutduğu yüksək mövqe nəzərə alınarsa, belə acı iradlar uşağa ciddi ruhi zədə vura bilər.
Ailədə uşağın hörmət hüququnun reallaşdırılması onda şəxsi ləyaqət hissinin tərbiyə olunmasını təmin edir. Bu hiss sonralar cavabdehlik mövqeyinin, prinsipiallıq, həqiqətpərəstlik, ailədə və ictimai işlərdə təşəbbüsü öz üzərinə götürmək kimi keyfiyyətlərin tərbiyə olunmasına gətirib çıxarır. Görkəmli polyak pedaqoqu Yanuş Korçak uşaqları obrazlı şəkildə xarici turistlərlə müqayisə edərək yazırdı ki, onlar adət və ənənələrini bilmədikləri şəhərdə aza bilərlər. Valideynlər özlərini suallara nəzakətlə cavab verən, biliksizliyə, dərketmə əməyinə, uşağın qayğı və maraqlarına, hətta onun büdcəsinə, mülkiyyətinə hörmət edən bələdçi (gid) kimi aparmalıdırlar.
Əlbəttə, həmişə uzun söhbətlərə, uşağın söyləmək istəmədiyi hər hansı bir detalı ondan hökmən öyrənməyə çalışmaq lazım deyil. Bundan əlavə, əsl pedaqoji takt odur ki, müəyyən ana qədər uşaqların həyəcanını görməzliyə vurasan. Bununla belə, uşaq həmişə valideynin replika, dostcasına jest, zarafat, təsadüfən yerində verilmiş sual və s. şəklində diqqətini qayğısını hiss etməlidir. Yorğunluq, əsəbilik, məşğulluq və s. səbəblər uşağa quru, kəskin formada “get işinlə məşğul ol”, “əl çək məndən” deməyə əsas vermir.
Uşağın hörmət hüququnun bu aspektini nəzərdən keçirərkən valideynlərin məşğulluğu məsələsinə qayıdaq. Fasiləsiz telefon danışıqlarını, qeyri-fəal istirahəti (televizor, qonaqlıqlar) azaltmaq hesabına asudə vaxtın müəyyən hissəsini uşaqlarla ünsiyyətə ayırmaq olar. Uşaqlarla ünsiyyətə vaxtın çatışmadığından şikayətlənmək yox, bu vaxtı tapmaq lazımdır.
Bəzi valideynlər uşaqla ünsiyyət çatışmazlığını maddi dəyərlərlə, hədiyyələrlə kompensasiya etməyə çalışırlar. Bütün kəskinliyi ilə qeyd etmək lazımdır ki, uşaqlara fasiləsiz olaraq hədiyyələrin bağışlanması heç də mənəvi soyuqluğu, yadlaşmanı aradan qaldırmır. Bundan əlavə, bütün şərtlər daxilində uşaqlarda sürətlə eqoist, valideynə müxtəlif arzuların yerinə yetirilməsi mənbəyi kimi baxmaq münasibətini formalaşdırır.
Valideynlərin uşaqlarla dolğun, səmimi ünsiyyəti sonunculara hörmət hüququnun reallaşdırılması kimi cəmiyyət həyatına hazırlığın lazımlı komponenti, gələcək ailə üzvlərinə, digər insanlara (müsbət və ya mənfi) münasibət modelidir ki, onlar bunu tez mənimsəyir və davranışlarında təkrar edirlər.
Biz tez-tez pedaqoji, psixoloji ədəbiyyatlarda oxuyur və ya başqalarından eşidirik ki, tərbiyə ikitərəfli prosesdir. Adətən, bu zaman uşaqlarla ünsiyyət onların valideynləri arasında da mənəvi-psixoloji münasibətləri zənginləşdirir, onların hiss və həyəcanlarını təzələyir. Nəzərdə tutulur ki, tərbiyəçi özü də tərbiyə olunmalıdır, lakin bu formulun bir aspekti də var: vəzifələr, ailə qarşısında borc olmadan, hüquqlar da yoxdur. Uşaqların hörmət, ünsiyyət, diqqətə olan hüquqlarını reallaşdırarkən biz onlarda belə bir fikri formalaşdırmalıyıq ki, valideynlərin də uşaqların diqqətinə, hörmətinə, gücləri çatan köməyinə ehtiyacları vardır. Uşaqlar ailənin hörmətli, sevimli üzvləridirlər, lakin yeganə üzvləri deyil, bir hissəsidirlər. Ailənin başqa üzvləri də var, buna görə də uşaqlar ancaq “mən belə istəyirəm” prinsipi ilə hərəkət etməməli, başqalarının da tələb və maraqları ilə hesablaşmalıdırlar. Tərbiyəçinin (valideynin) bu yanaşması ancaq faktiki məqsədlərin (ailədə normal atmosferin təmin olunması) həllinə yönəlmir. O həm də strateji məqsədlərin - ailənin kiçikyaşlı üzvünün kollektivdə, ümumiyyətlə, cəmiyyətdə sosial-məsuliyyətli davranışının təmin olunmasına istiqamətlənir.
Ailədə uşaqlara hörmət əsas prinsip kimi onların şəxsi ləyaqət hissinin alçaldılmasına yol vermir. Uşağın üstünə qışqırmaq, ona alçaldıcı sözlər (“axmaq”, “pinti”, “kimə oxşadın” və s.) demək, kənar şəxslərin, yoldaşlarının yanında onun mənliyini alçaltmaq, ona kəskin iradlar tutmaq qətiyyən olmaz. Burada məsələ yalnız uşağın, yeniyetmənin qısa və ya uzunmüddətli incikliyində deyil. Məsələ burasındadır ki, uşağın şüurunda hiss olunmadan valideynlərin şəxsində “düşmən obrazı” və öz mənliyinin kifayət qədər tapdalanmış obrazı formalaşmağa başlayır.
Uşaqla ünsiyyətdə ancaq özünü eşitmək olmaz, qarşı tərəfi də dinləməyi bacarmaq lazımdır. Uşaqlara hörmət onlarla dialoq tələb edir. Biz demokratizmi ailədə öyrənməyə başlamalıyıq. Əlbəttə, valideynlərin də, bütün insanlar kimi, əhvali-ruhiyyələri tez-tez dəyişir, onlara yorğunluq, əsəbilik təsir edir, lakin bunun əvəzini səndən asılı olan və təhqirlərə cavab verə bilməyən uşaqdan əl çəkmək nəinki pedaqoji savadsızlıq, eyni zamanda kifayət qədər mədəniyyətin olmamasıdır.
Bəli, insan özündən çıxa bilər, lakin bunu sistem halına salmaq, əsəb gərginliyini uşağa ünvanlanmış qara-qışqırıq hesabına aradan qaldırmaq olmaz. Tərbiyəçi özü də tərbiyə olunmalıdır. K.Marksın “Əgər biz başqalarını intizama dəvət ediriksə, birinci özümüzdən başlamalıyıq” fikri yalnız böyük siyasətə deyil, eyni zamanda ailə tərbiyəsinə də aiddir.
Uşaqları görülənlərin, eşidilənlərin, oxunanların müzakirəsindən kənarlaşdırmaq olmaz. “Sən burnunu soxma”, “sən hələ heç nə başa düşmürsən”, “bu söhbət sənlik deyil”, valideynlərin bu mövqeyi nəinki uşaqların ailə ünsiyyəti prosesində hiss olunmadan aldıqları mənəvi tərbiyə “dərslərini” məhdudlaşdırır, həm də onlarda natamamlıq, yadlaşma hisslərinin formalaşmasına səbəb olur, böyüklərlə mənəvi kontakt qurmaq və onu qoruyub saxlamaq istəyini məhv edir.
Uşaq şəxsiyyətinin formalaşmasında ailə atmosferi valideynlərin onlara birbaşa tərbiyəvi təsirindən daha əhəmiyyətlidir. “Ailədə tərbiyə” və “ailə həyat tərzi” anlayışları eyni məna daşımasa da, mahiyyətcə çox yaxındır. Fikirlərimizi K.D. Uşinskinin tərbiyəçi şəxsiyyəti haqqında dediyi belə bir müdrik ifadə ilə yekunlaşdırmaq istəyirik: “Tərbiyəçi şəxsiyyətinin gənc qəlbə təsiri elə bir tərbiyəvi qüvvəyə malikdir ki, onu nə dərsliklər, nə əxlaqi nəsihət, nə də cəza və rəğbətlədirmə sistemi əvəz edə bilər”.
Tərcümə edən: Kəklik Məmmədova,
jurnalın şöbə redaktoru.
“Məktəbəqədər ibtidai təhsil” jurnalı 3 (216), 2016-cı il
(«Семья, дети, школа» kitabından)
